Thưa ông, có ý kiến cho rằng làm nghề luật sư (cả tư vấn và tranh tụng) có phần dễ hơn làm công việc của một trọng tài viên. Ông nghĩ sao về nhận định này?
Tôi không nghĩ vậy. Mỗi công việc có cái khó riêng, ví dụ, khi một luật sư tư vấn hỗ trợ khách hàng đàm phán và ký kết hợp đồng xây dựng, luật sư đó cần phải hiểu rất rõ loại hợp đồng này cũng như vị thế, khả năng, mong muốn và các rủi ro… của khách hàng, cùng với sự hiểu biết luật pháp một cách sâu rộng để có thể đạt được các điều khoản có lợi cho khách hàng, nhưng đủ hợp lý để đối tác của khách hàng chấp nhận.
Nếu có tranh chấp phát sinh từ hợp đồng xây dựng đó, luật sư tranh tụng cũng cần có những hiểu biết như vậy, nhưng cần thêm khả năng xác định và xây dựng được chủ đề hay “học thuyết” của sự việc, rồi xác định và xây dựng chủ đề hay “học thuyết” về pháp luật cho sự việc đó để có thể thuyết phục được người xét xử.
Một trọng tài viên giải quyết tranh chấp cũng cần có những hiểu biết như luật sư để có thể đánh giá chấp nhận hay không chấp nhận các lập luận của mỗi bên; hoặc có thể tự nhìn nhận được sự việc và pháp luật phù hợp cho hướng giải quyết khi vụ tranh chấp đó không có luật sư hay luật sư không đủ giỏi, đủ sự chuẩn bị để trình bày cho hội đồng trọng tài. Trọng tài viên cũng cần có khả năng lý giải rõ ràng và thuyết phục trong phán quyết lý do của việc chấp nhận hay không chấp nhận các luận điểm của mỗi bên. Trong thực tiễn, trọng tài viên thường (và nên) là những luật sư giỏi với nhiều kinh nghiệm.
Một trọng tài viên có thể đồng thời là một luật sư? Điểm khác biệt cơ bản về cách hành xử của luật sư và trọng tài viên? Tố chất cần có của một trọng tài viên là gì?
Trong thực tiễn tại Việt Nam cũng như trên thế giới, tỷ lệ trọng tài viên cũng là luật sư rất cao. Tất nhiên, dù hai công việc đó trong cùng một người thì cách hành xử trong các công việc đó có sự khác nhau nhất định. Sự khác nhau cơ bản nhất nằm ở chỗ: luật sư thì phải có sự thiên vị cho khách hàng của mình và tìm mọi lý lẽ về sự việc và pháp luật để bảo vệ khách hàng của mình (nhưng vẫn cần tôn trọng và có niềm tin vào công lý). Trong khi đó, trọng tài viên cần phải độc lập, khách quan và trung lập cao nhất khi tiếp nhận và xem xét vụ việc và trình bày của mỗi bên.
Về tố chất của một trọng tài viên, đó là khả năng nhìn nhận, đánh giá sự việc theo nhiều chiều, sự hiểu biết sâu rộng về luật pháp, nhất là pháp luật liên quan đến lĩnh vực đang xảy ra tranh chấp (xây dựng, thương mại, bất động sản…). Điều quan trọng không kém (thậm chí là quan trọng nhất) là trọng tài viên phải có sự độc lập, khách quan, không thiên vị và liêm chính. Trọng tài viên cũng cần có khả năng lý giải rõ ràng và thuyết phục trong phán quyết lý do của việc chấp nhận hay không chấp nhận các luận điểm của mỗi bên. Trọng tài viên phải có trình độ ngoại ngữ tốt trong vụ tranh chấp mà ngôn ngữ trọng tài chính là ngoại ngữ đó.
Cũng xin được nói thêm, trọng tài viên không nhất thiết phải là người có bằng cử nhân luật, mà có thể là một chuyên gia trong lĩnh vực đang xảy ra tranh chấp. Có nhiều vụ tranh chấp liên quan đến những lĩnh vực rất đặc thù, có thể sẽ tốt hơn nếu một trong ba trọng tài viên trong Hội đồng trọng tài là một chuyên gia trong lĩnh vực đang tranh chấp (bảo hiểm, dầu khí, hàng không, xây dựng...).
Trong quá trình tham gia trọng tài thương mại, đâu là những niềm vui hay nỗi buồn mà ông hay gặp?
Tôi đã làm trọng tài viên trong khoảng 80 vụ tranh chấp nên có nhiều trải nghiệm vui buồn. Nhưng có lẽ kỷ niệm buồn nên được chia sẻ nhiều hơn cho mục đích của cuộc trao đổi này.
Trong một vài vụ tranh chấp, tôi gần như muốn khóc (tất nhiên là không thể hiện ra ngoài) vì thấy một bên đã không dùng luật sư, hay đã quá dễ dãi chấp nhận những điều khoản hợp đồng quá bất lợi cho họ. Hội đồng trọng tài muốn tìm ra một cách giải quyết nhằm đạt tới công lý, nhưng các điều khoản trong hợp đồng và cách thực hiện hợp đồng, quản lý chứng cứ của một bên đã làm cho mục đích đó không thể thực hiện được.
Tôi cũng đã rất buồn khi luật sư của một bên đã tìm cách khuyên can bên đó không chấp nhận hòa giải để rồi bên đó phải nhận một phán quyết bất lợi hơn rất nhiều so với nội dung có thể hòa giải và mất đi một đối tác lớn đáng mơ ước.
Cũng rất đáng buồn khi chứng kiến việc luật sư không chuẩn bị cho vụ kiện đủ tốt để bảo vệ quyền lợi cho khách hàng của mình; không đủ giỏi hoặc trách nhiệm để có chiến lược, luận cứ và hành xử đủ tốt để bảo vệ khách hàng của mình. Hội đồng trọng tài đã phải tự “tìm lối đi riêng” để đạt tới phán quyết hợp lý và hài hòa nhất mà không thể sử dụng được gì đáng kể từ luận cứ của luật sư. Cách hành xử hay “văn hóa” của các bên trong một số vụ tranh chấp cũng là điều đáng trăn trở.
Trong xu thế hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam ngày càng sâu rộng, đặc biệt là cộng đồng doanh nghiệp, theo ông, khi đứng trước một tình huống, hay gặp phải một vụ việc nào thì doanh nghiệp Việt nên chọn giải quyết bằng trọng tài thương mại?
Tôi tin rằng trọng tài thương mại là một lựa chọn đáng được ưu tiên cho các tranh chấp từ kinh tế, thương mại, nhất là khi có yếu tố nước ngoài, luật nước ngoài, ngôn ngữ tố tụng không phải là tiếng Việt, vụ việc phức tạp và/hoặc liên quan đến ngành nghề, chuyên môn đặc thù (dầu khí, hàng không, tài chính, xây dựng). Tất nhiên, cần lưu ý là việc sử dụng trọng tài thương mại phải được thỏa thuận bởi các bên trong hợp đồng hay thỏa thuận riêng bằng văn bản. Ưu điểm của trọng tài thương mại có thể tạm tóm tắt ở 7 nội dung như sau:
Tính trung lập: các bên có thể thoải mái lựa chọn trung tâm trọng tài ở một quốc gia trung lập hay một tỉnh trung lập và chọn trọng tài viên mà mình tin là trung lập, khách quan, liêm chính.
Tính linh hoạt: quyền tự quyết của các bên (Parties’ autonomy) là linh hồn của trọng tài. Các bên có thể thỏa thuận về địa điểm tổ chức phiên họp giải quyết tranh chấp, tiêu chuẩn trọng tài viên, điều chỉnh lại một số quy tắc tố tụng trọng tài …
Tính linh hoạt về đại diện: luật sư và đại diện ủy quyền có thể từ bất cứ quốc gia nào.
Bảo mật: bảo mật là điều cần thiết trong quan hệ thương mại.
Tính chuyên môn cao: trọng tài viên có thể là luật sư hay chuyên gia pháp lý thuộc bất cứ quốc gia hay lĩnh vực, chuyên gia và các điều kiện hay năng lực đặc thù.
Hiệu lực thi hành: phán quyết trọng tài là chung thẩm và có hiệu lực ngay, được thi hành ngay như bản án.
Bên thắng kiện có thể được bồi hoàn chi phí kiện tụng: chi phí trong trọng tài thương mại thường là cao, nhưng khả năng bên thắng kiện được hoàn trả chi phí cũng cao vì hội đồng trọng tài có quyền rất lớn trong việc tuyên bên nào phải gánh chịu chi phí trọng tài. Thời gian giải quyết tranh chấp tại trọng tài thương mại thường nhanh hơn tại tòa án.
Ông có lời khuyên nào cho doanh nghiệp khi có tranh chấp tại trọng tài thương mại?
Có lẽ điều quan trọng nhất là sự chuẩn bị. Doanh nghiệp cần có một chiến lược tốt cũng như nghĩ đến việc làm sao có thể thắng vụ kiện (hay thua ít nhất có thể) trên cơ sở sự việc và pháp luật.
Doanh nghiệp cần phải có luật sư có năng lực phù hợp cùng hiểu biết và kỹ năng liên quan đến trọng tài thương mại. Tôi biết một vụ tranh chấp mà bên Việt Nam (bị đơn) đã thuê những luật sư có thể gọi là nổi tiếng nhất theo dư luận trong nước về các vụ kiện hay vụ án hình sự tại tòa án để tham gia một vụ tranh chấp tại trọng tài thương mại mà nguyên đơn là một tập đoàn Nhật Bản, ngôn ngữ trong tố tụng trọng tài là tiếng Anh, bên kia đã thuê một công ty luật quốc tế đứng top 3 của Nhật.
Các luật sư của bên Việt Nam có trình độ tiếng Anh rất hạn chế, chưa bao giờ tham gia các vụ tranh chấp lớn bằng tiếng Anh với một bên có hàng chục luật sư quốc tế (Mỹ, Nhật, Singapore và Việt Nam) tham gia. Đến khi nhận ra rủi ro thua kiện vì việc này, bị đơn đã phải thay luật sư dù chỉ còn 7 ngày nữa là đến phiên xử thứ hai. Sự thay đổi này đã thay đổi vị thế đáng kể của bị đơn và có lẽ là một trong những yếu tố quan trọng giúp bị đơn thắng kiện.
Một trong những quyền quan trọng nhất của một bên trong tranh chấp là chọn trọng tài thương mại cho mình. Đồng thời, một trong các “nguyên tắc vàng” (golden rule) trong trọng tài thương mại là “phải biết hội đồng trọng tài của bạn” (know your tribunal). Vì vậy, cần phải chọn cho được trọng tài viên phù hợp nhất cho vụ việc (kinh nghiệm, kiến thức, quan điểm hay chiều hướng về quan điểm của người đó khi xem xét vụ việc, kể cả văn hóa).
Doanh nghiệp cũng nên luôn nghĩ đến khả năng hòa giải và sẵn sàng hòa giải; không nhất thiết phải tin và nghe luật sư rằng hãy “chiến đấu và chiến đấu”.
VnEconomy 30/01/2025 13:00
Nội dung bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 4 + 5/2025 phát hành ngày 27/1 – 9/2/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:
https://postenp.phaha.vn/tap-chi-kinh-te-viet-nam/detail/1168
