Bán hàng đa cấp từng được xem là kênh phân phối hiện đại, giúp hàng hóa lưu thông hiệu quả, mở ra cơ hội thu nhập cho hàng trăm nghìn người. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển nhanh chóng về số lượng doanh nghiệp, những hệ lụy của mô hình đa cấp biến tướng, lừa đảo, đã khiến dư luận không khỏi lo ngại. Vậy, số lượng người tham gia bán hàng đa cấp tại Việt Nam hiện nay là bao nhiêu? Diễn biến này phản ánh điều gì về ngành và nhu cầu quản lý, kiểm soát ra sao trong bối cảnh thực tế?
Số lượng tham gia biến động mạnh qua các năm
Theo thống kê mới nhất của Bộ Công Thương, tính đến năm 2024, số người tham gia bán hàng đa cấp ở Việt Nam vào khoảng gần 700.000 người, giảm nhẹ so với mức đỉnh hơn 800.000 người vài năm trước. Báo cáo cũng chỉ ra, riêng năm 2023, cả nước có hơn 768.000 người tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp, phân bổ chủ yếu ở các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng. Riêng TP.HCM, theo báo cáo từ Sở Công Thương, hiện có 19 doanh nghiệp đa cấp với 86.676 thành viên tham gia vào năm 2024. Những con số này cho thấy sức hút cũng như quy mô tác động lớn của ngành tới cộng đồng dân cư.
Giải thích về thực trạng này, một đại diện của Bộ Công Thương đánh giá, ngành bán hàng đa cấp tại Việt Nam tuy giảm về số lượng doanh nghiệp do bị thanh lọc, nhưng số lượng người tham gia vẫn rất lớn và có xu hướng dao động tùy vào mức độ khắt khe của các quy định pháp luật cũng như độ “nóng” của các sản phẩm đa cấp trên thị trường. “Nhiều biến động về số người tham gia xuất hiện ở các doanh nghiệp lớn, như Herbalife, Oriflame, New Image, Amway…”, vị đại diện này cho hay.
Điểm đáng chú ý, số thành viên bán hàng đa cấp tại Việt Nam từng đạt đỉnh trên 1 triệu người vào năm 2016 – thời kỳ phát triển sôi động nhất của loại hình này. Nhưng sau các đợt siết chặt quản lý, đặc biệt là sau nhiều vụ lớn bị phanh phui, tổng số doanh nghiệp đa cấp đã giảm mạnh từ hơn 60 xuống còn 16 - 20 doanh nghiệp hợp pháp được cấp phép, số người tham gia từ đó cũng rút bớt.
Mặt trái của phát triển ồ ạt
Mặc dù có gần 700.000 người tham gia dựa trên con số tổng hợp năm 2023, nhưng thu nhập thực nhận của hầu hết người làm đa cấp khá thấp. Số liệu của Bộ Công Thương công bố mới đây cho thấy, hoa hồng, tiền thưởng bình quân cho thành viên hệ thống chỉ ở mức 951.000 đồng/tháng – tương đương khoảng 12% thu nhập bình quân đầu người trên cả nước năm 2024.
Thực tiễn ghi nhận, chỉ một tỷ lệ rất nhỏ người tham gia đa cấp thực sự thu được lợi nhuận khá. Hầu hết, theo Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, chỉ khoảng 0,4% người tham gia đa cấp bất chính có “lời”, còn lại đa phần không có lãi, dễ rơi vào cảnh ôm hàng, hụt vốn. Trong các vụ xử lý lớn, đặc biệt với đa cấp biến tướng, lừa đảo trá hình tài chính hay đầu tư tiền ảo, tới 99% người tham gia không thu được đồng nào, thậm chí trắng tay.
Một chuyên gia tài chính đánh giá: “Đánh vào tâm lý làm giàu nhanh, các tổ chức đa cấp lừa đảo thường hứa hẹn mức thu nhập vượt trội so với các ngành nghề chân chính. Tuy nhiên thực tế, rất ít người ở ‘đỉnh chóp’ mới có lãi, đa số tuyến dưới dễ thành nạn nhân của hệ thống kim tự tháp”.
Bên cạnh đó, sự phát triển quá nhanh về số lượng người tham gia đa cấp kéo theo không ít hệ lụy xã hội: Xung đột gia đình, mất tình bạn, thậm chí phá sản khi nhiều cá nhân vay mượn chỉ để lọt vào mạng lưới đa cấp hoặc “ôm” sản phẩm khó bán. Tác động này không chỉ xuất hiện trong giai đoạn trước mà hiện nay vẫn đang được cảnh báo liên tục từ các cơ quan quản lý, truyền thông.
Siết quản lý, hướng tới đa cấp minh bạch, lành mạnh
Nhận diện nguy cơ của ngành bán hàng đa cấp, đặc biệt tình trạng lợi dụng biến tướng, Bộ Công Thương và các bộ ngành liên quan đã mạnh tay chấn chỉnh hoạt động này. Từ năm 2016, đã có 25 doanh nghiệp đa cấp bị thu hồi giấy chứng nhận, hàng trăm vụ việc bị điều tra, xử phạt số tiền hàng chục tỷ đồng. Trong năm 2023, chỉ còn 16 đến 20 doanh nghiệp còn giấy phép hợp pháp trên toàn quốc.
Về phía pháp luật, Điều 217a Bộ luật Hình sự ra đời quy định nghiêm ngặt: “Bất kỳ cá nhân, tổ chức nào vận hành kinh doanh đa cấp không phép với mạng lưới quy mô từ 100 người hoặc thu lợi bất chính từ 200 triệu đồng trở lên đều bị xử lý hình sự”. Đây được xem là “lá chắn” ngăn chặn hàng loạt mô hình đa cấp biến tướng hiện nay như tài chính, tiền ảo, ví điện tử.
Song song đó, công tác truyền thông, tuyên truyền cảnh báo đang ngày càng được đẩy mạnh. Các sở công thương địa phương như TP.HCM đã chủ động hậu kiểm, giám sát hơn 900 hội nghị, hội thảo, khóa đào tạo của doanh nghiệp đa cấp hàng năm; đồng thời đa dạng hình thức tiếp cận (infographic, mạng xã hội, giải đáp trực tiếp…) để người dân hiểu và tránh sa bẫy lừa đảo.
Nhưng dù bị “thanh lọc” mạnh mẽ những năm gần đây, ngành bán hàng đa cấp tại Việt Nam vẫn thu hút gần 700.000 người tham gia, với khoảng 16 - 20 doanh nghiệp hợp pháp còn trụ lại trên thị trường năm 2024. Việc hé lộ quy mô thực tế này là cơ sở để các cơ quan chức năng siết quản lý, cảnh báo người dân tỉnh táo lựa chọn, không bị cuốn theo những lời hứa lợi nhuận “trên mây” của đa cấp biến tướng. Chỉ khi hoạt động minh bạch, có kiểm soát, ngành đa cấp mới có thể thực sự trở thành kênh kinh doanh hiện đại, hỗ trợ tiêu dùng và tạo sinh kế lành mạnh cho xã hội.
