Ngành sắn cần giải bài toán đổi mới để phát triển bền vững

Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và môi trường, xuất khẩu sắn và các sản phẩm từ sắn tháng 7/2025 ước đạt 220 nghìn tấn, với giá trị đạt 70,6 triệu USD. Luỹ kế 7 tháng năm 2025, xuất khẩu sắn và các sản phẩm từ sắn đạt 2,5 triệu tấn và 757,8 triệu USD, tăng 54,6% về khối lượng và tăng 3% về giá trị so với cùng kỳ năm 2024…

Mặt hàng sắn và các sản phẩm từ sắn của Việt Nam chủ yếu được xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc khi thị trường này chiếm tới 93,2% thị phần tính trong 7 tháng của năm 2025. Đài Loan và Malaysia là hai thị trường tiêu thụ lớn tiếp theo với thị phần nhỏ, chiếm lần lượt 1,6% và 0,9%. So với cùng kỳ năm trước, giá trị xuất khẩu sắn và các sản phẩm từ sắn sang thị trường Trung Quốc tăng 12,5%, thị trường Đài Loan giảm 27,8%, và thị trường Malaysia tăng 4,5%.

 GIÁ SẮN XUẤT KHẨU GIẢM SÂU

Nhìn lại năm 2024, theo số liệu thống kê của Tổng cục Hải quan, xuất khẩu sắn và các sản phẩm từ sắn đạt 2,62 triệu tấn, trị giá 1,15 tỷ USD, giảm 11,1% về lượng và giảm 11,4% về trị giá so với năm 2023. Năm 2024, Trung Quốc vẫn là thị trường tiêu thụ sắn và các sản phẩm từ sắn lớn nhất của Việt Nam, chiếm tới 92,85% về lượng và chiếm 91,77% về kim ngạch trong tổng xuất khẩu sắn và các sản phẩm từ sắn của cả nước, đạt 2,43 triệu tấn, trị giá 1,06 tỷ USD, giảm 9,8% về lượng và giảm 10,6% về trị giá so với năm 2023.

Sắn và các sản phẩm từ sắn không chỉ là một trong 13 mặt hàng nông sản chủ lực của Việt Nam, mà còn là nhân tố giúp Việt Nam vươn lên vị trí thứ ba toàn cầu về xuất khẩu sắn. Với kim ngạch thường niên dao động từ 1 đến 1,4 tỷ USD, sắn đóng góp đáng kể vào nền kinh tế nông nghiệp quốc gia.

Tuy nhiên, đằng sau những con số tăng trưởng là hàng loạt thách thức đặt ra cho ngành, đòi hỏi sự chuyển đổi mạnh mẽ về công nghệ, thị trường và mô hình sản xuất. Vấn đề đáng lo ngại là, giá sắn và các sản phẩm từ sắn xuất khẩu bình quân 7 tháng đầu năm 2025 giảm rất sâu, giảm tới 33,4%, đã phản ánh sự bất ổn trong cấu trúc thị trường và khả năng cạnh tranh của ngành hàng sắn.

Trung Quốc tiếp tục là thị trường tiêu thụ chủ lực của sắn Việt Nam, tuy nhiên nhập khẩu sắn tại thị trường này đang có những thay đổi: giảm nhập khẩu sắn lát, tăng nhập khẩu tinh bột sắn. Trong 5 tháng đầu năm 2025, Trung Quốc đã nhập khẩu từ Việt Nam gần 586.000 tấn sắn lát, trị giá 114,4 triệu USD, tăng mạnh 115% về lượng và 61% về giá trị. Đồng thời, hơn 1,14 triệu tấn tinh bột sắn cũng được xuất sang thị trường tỷ dân này, chiếm gần 49% lượng nhập khẩu tinh bột sắn của Trung Quốc.

Tuy vậy, sự phụ thuộc gần như tuyệt đối vào một thị trường duy nhất khiến toàn chuỗi ngành hàng dễ tổn thương. Việc Trung Quốc điều chỉnh chính sách nhập khẩu hoặc nhu cầu tiêu dùng có thể ngay lập tức khiến các doanh nghiệp Việt Nam rơi vào thế bị động, hàng tồn kho tăng cao và giá cả trong nước sụt giảm.

Dù đạt sản lượng khoảng 10,5 triệu tấn củ tươi từ 517.800 ha trồng sắn, ngành sắn Việt Nam đang đối mặt với những hệ lụy môi trường nghiêm trọng. Cây sắn là loại cây hút nhiều dinh dưỡng, che phủ kém, dễ gây xói mòn đất, khiến nhiều vùng trồng sắn bị suy kiệt nghiêm trọng.

Bên cạnh đó, nguồn nguyên liệu sắn trong nước đang rơi vào tình trạng thiếu hụt trầm trọng. Nhiều nhà máy chế biến phải ngừng hoạt động hoặc chỉ vận hành cầm chừng nhờ nguồn sắn từ vùng có chất lượng kém và hàm lượng tinh bột thấp.

CẦN ĐỔI MỚI CƠ CẤU CHẾ BIẾN SẮN

Bài toán đổi mới để phát triển bền vững cho ngành hàng sắn hiện nay, cần giải quyết hai vấn đề. Một là, canh tác bền vững để nâng cao năng suất và chất lượng sắn nguyên liệu. Hai là, chuyển đổi cơ cấu chế biến để đáp ứng nhu cầu thị trường xuất khẩu.

Trước thách thức về suy kiệt chất đất trong vùng trồng sắn, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã phê duyệt Dự án chuyển đổi hệ thống sản xuất sắn thông qua mô hình canh tác tuần hoàn và quản lý chuỗi giá trị thông minh. Dự án có sự hợp tác của các đối tác quốc tế như: JICA, JST và CIAT, hướng tới giảm phát thải và xây dựng nền tảng kỹ thuật bền vững cho ngành.

Dự án gồm 4 hợp phần chính: lựa chọn nguồn carbon tăng hấp thụ trong đất, thiết lập kỹ thuật đo carbon tại đồng ruộng, tổng hợp các biện pháp nông nghiệp tái sinh và xây dựng chiến lược cung cấp tinh bột sắn bền vững. Các công nghệ hiện đại như cảm biến, vệ tinh và máy bay không người lái sẽ được áp dụng để giám sát cây trồng và đất đai. Thí điểm đầu tiên sẽ được triển khai tại Tây Ninh từ tháng 9/2025, nơi được đánh giá có tiềm năng nhân rộng mô hình lớn.

Đối với lĩnh vực chế biến sắn, một trong những vấn đề cốt lõi là phần lớn doanh nghiệp chế biến sắn Việt Nam vẫn hoạt động theo mô hình cũ, phụ thuộc vào sắn lát và tinh bột thô – những sản phẩm có giá trị thấp và dễ bị tổn thương trước biến động thị trường. Hiện cả nước có khoảng 140 nhà máy chế biến với công suất thiết kế 13,4 triệu tấn củ tươi, nhưng thực tế chỉ hoạt động khoảng 9,3 triệu tấn. Nhiều cơ sở vẫn dùng công nghệ lạc hậu, hiệu suất thấp, chưa tận dụng được phụ phẩm và gây nguy cơ ô nhiễm môi trường.

Để khắc phục, ngành sắn cần chuyển hướng sang chế biến sâu như sản xuất tinh bột biến tính, ethanol sinh học, thức ăn chăn nuôi từ sắn… Đây là những sản phẩm có giá trị gia tăng cao, nhu cầu ổn định hơn, đặc biệt tại thị trường châu Âu và Nhật Bản. Việt Nam hiện đang được hưởng hạn ngạch miễn thuế 30.000 tấn/năm tinh bột biến tính theo Hiệp định EVFTA – một lợi thế cần được tận dụng để đa dạng hóa thị trường và giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc.

Đồng thời, đầu tư đổi mới công nghệ cũng là điều kiện tiên quyết. Mô hình kinh tế tuần hoàn – tận dụng bã sắn, nước thải thành phân bón hoặc năng lượng sinh học – không chỉ nâng cao hiệu quả mà còn góp phần bảo vệ môi trường. 

Dù tiềm năng chuyển đổi là rõ ràng, song chi phí đầu tư ban đầu cho công nghệ hiện đại có thể lên đến hàng triệu USD – là thách thức lớn với các doanh nghiệp nhỏ. Bên cạnh đó, tác động của biến đổi khí hậu, như mưa kéo dài làm giảm chất lượng nguyên liệu, hay giá sắn xuống thấp như từng xảy ra ở Tây Ninh cuối năm 2023 (chỉ còn 2.500–3.000 đồng/kg), cũng khiến doanh nghiệp e dè đầu tư.

Tuy nhiên, nếu tiếp tục duy trì mô hình cũ, không chỉ nguy cơ thua lỗ sẽ hiện hữu, mà còn mất đi cơ hội từ các chính sách hỗ trợ và xu hướng tiêu dùng bền vững toàn cầu.