Nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh: Nghề độc nhất vô nhị, chỉ có ở đất mỏ

Nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh gắn liền với lịch sử hình thành vùng đất này. Những sản phẩm mỹ nghệ từ than đá cũng trở thành món quà độc đáo cho bất kỳ du khách nào ghé thăm Quảng Ninh. 

Quảng Ninh nổi tiếng là vùng đất mỏ, gắn với nguồn tài nguyên than khổng lồ. Cũng bởi vậy, nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh được hình thành và tạo nên những sản phẩm thú vị, đẹp mắt. 
 

1. Khám phá nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh độc đáo nhất cả nước

1.1. Nghề mỹ nghệ than đá là gì?

Mỹ nghệ than đá là một nghề thủ công độc đáo và khá lâu đời của Quảng Ninh. Khác với những ngành nghề khác, nghề chế tác than đá này chỉ có mặt ở vùng đất mỏ Quảng Ninh. Từ những viên than đen nhánh tưởng chừng như vô tri, qua bàn tay khéo léo, sáng tạo của những người thợ chúng trở thành sản phẩm những sản phẩm có hồn hơn, có giá trị thẩm mỹ cao hơn. 

Các sản phẩm mỹ nghệ than đá có hình dáng kích thước đa dạng, đều mô phỏng các nhân vật, đồ dùng quen thuộc với cuộc sống người dân, có thể kể tới như Hòn Trống Mái, các phong cảnh Vịnh Hạ Long, thuyền buồm, lục bình, sư tử, trống đồng... 

Mặc dù, hiện nay nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh chưa được công nhận là nghề thủ công truyền thống nhưng nghề vẫn được duy trì tới ngày nay, trở thành một điểm đặc biệt riêng của tỉnh. 
 

1.2. Thăng trầm nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh 

Lịch sử nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh cũng là điều mà nhiều người quan tâm khi du lịch Hạ Long nói riêng, du lịch Quảng Ninh nói chung. Quảng Ninh được biết tới là nơi khai thác than đá lớn bậc nhất nước ta, là điều kiện lý tưởng cho sự xuất hiện của nghề thủ công điêu khắc trên chất liệu than đá độc đáo.

Từ cuối thế kỷ XIX, Thực dân Pháp tăng cường khai thác than tại các khu Hồng Quảng, Cẩm Phả, Hà Tu, Mạo Khê, Vàng Danh. Chính những công nhân ở vùng than này là chủ thể sáng tạo ban đầu của nghề mỹ nghệ than đá. 

Ông Nguyễn Đức Thuận, làm việc ở mỏ than Mông Dương, là một thợ nguội rất khéo tay, đã tạo nên sản phẩm đầu tiên là tẩu hút thuốc lào từ than đá. Sự xuất hiện của nghề này ban đầu cũng có sự khuyến khích của chủ mỏ người Pháp. Thậm chí, sản phẩm mô hình sa bàn mỏ Mông Dương còn được người Pháp mang về nước tham dự triển lãm và nhận được giải thưởng từ chính phủ.  

Như vậy, về lịch sử nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh đã hình thành từ 70 – 80 năm trước. Ban đầu, chỉ có số ít hộ dân theo nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh sau đó mới phát triển hơn, tới trước đổi mới đã hình thành Hợp tác xã Mỹ nghệ Quảng Ninh, tập hợp nhiều nhân công khéo tay, tham gia chế tác. 

Sau năm 1986, Hợp tác xã kinh doanh không hiệu quả nên sáp nhật với Công ty Nhiếp ảnh và giải thể. Dù lúc này đây vẫn nhiều người thợ có tâm huyết gắn bó với nghề nhưng phải đứng trước không ít khó khăn, thách thức trong việc mở rộng sản xuất, quảng bá sản phẩm tới mọi người. 

Sản phẩm than đá mỹ nghệ của Quảng Ninh không chỉ gây ấn tượng với du khách trong nước mà còn với cả khách quốc tế đến từ Hàn Quốc, Nhật Bản, Đức, Pháp, Trung Quốc... Các sản phẩm được bày bán chủ yếu ở các điểm du lịch, các cửa hàng lưu niệm trên địa bàn tỉnh hoặc ở cửa hàng gia đình của nghệ nhân chế tác.

Từ các mẫu đơn giản, quen thuộc ban đầu như hòn Trống Mái, Phù điêu Vịnh Hạ Long…, nhờ óc sáng tạo và đôi bàn tay tài hoa mà sản phẩm cũng đa dạng và có độ tinh xảo hơn rất nhiều so với trước đây. Mỗi sản phẩm chế tác than đá có giá từ vài trăm nghìn tới vài chục hay hàng trăm triệu đồng cũng có, tùy kích cỡ và độ tinh xảo. 

Hiện nay, vẫn còn những hộ gia đình duy trì nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh, tập trung chủ yếu ở phường Hồng Hà (TP Hạ Long) và khu vực Cọc 6 (TP Cẩm Phả). Trong đó, việc sản xuất, kinh doanh ở Hạ Long khả quan hơn do có điểm du lịch nổi tiếng. Theo đó, gia đình ông Nguyễn Tuấn Quyết, cháu của người thợ đầu tiên Nguyễn Đức Thuận và gia đình bà Nguyễn Thị Thanh Bình đi đầu trong việc bảo lưu nghề.

Do được làm thủ công và thiếu thợ nghề nên năng suất và hiệu quả công việc chưa cao, có những đơn hàng của khách có thể không đáp ứng kịp thời. Hơn nữa, khâu tiêu thụ sản phẩm chủ yếu đến từ khách quen, công nghệ hay các phương tiện quảng bá bán hàng chưa được các nghệ nhân sử dụng nhiều. Đây có thể là vấn đề làm hạn chế sự phát triển sản phẩm điêu khắc than mỹ nghệ Quảng Ninh tới bạn bè quốc tế.

>>Xem thêm: Điểm vui chơi cho trẻ em ở Hạ Long Quảng Ninh giúp con bạn tạm biệt smartphone

1.3. Quy trình chế tác than đá 

Nghề điêu khắc than đá ở Quảng Ninh là nghề truyền thống độc đáo, không phải nơi nào cũng có. So với các sản phẩm chế tác khác như ngọc trai, gốm sứ, mây tre đan... thì mặt hàng mỹ nghệ than đá khác biệt hơn cả. Sản phẩm làm ra không chỉ đẹp mắt, tinh xảo mà còn hội tụ được cả đặc trưng của mảnh đất vàng đen Tổ quốc này. 

Để tạo ra được một sản phẩm chế tác than đá phải trải qua nhiều công đoạn hết sức phức tạp, từ thửa phôi, điêu khắc, rồi định hình, vệ sinh... Khâu nào cũng cần chú trọng và đòi hỏi sự tỉ mỉ. 

Nguyên liệu chính trong nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh là các khối than trong mỏ than nhưng không phải loại than nào cũng có thể làm mỹ nghệ. Than để chế tác phải là than đen đặc, đủ độ già, rắn chắc, không có đường vân ngang dọc, không có vỉa, không giòn, không lẫn sít. Do đó, không phải nguồn than nào cũng phù hợp và người ta thường chọn than tại mỏ than Cao Sơn, Đèo Nai, Cọc 6 để làm. 

Trong nghề điêu khắc than đá ở Quảng Ninh, khâu khó nhất là căn chỉnh tạo hình, khắc tác chi tiết. Nghệ nhân sẽ dùng dao khắc và thường là những người có kinh nghiệm sẽ làm. Sản phẩm chế tác có đẹp, có tinh xảo hay không phụ thuộc rất lớn vào công đoạn này. 

Tùy theo kích thước và mức độ phức tạp, mỗi sản phẩm sẽ mất vài ngày tới hàng tháng để làm bởi các bước đều được làm thủ công. Chính sự cần mẫn của nghệ nhân đã tạo nên hấp dẫn cho các sản phẩm điêu khắc than đá.

Do đặc thù chế tác nên than dễ vỡ, bởi vậy các công cụ làm nghề cũng đặc biệt. Dụng cụ chủ yếu là đục, dũa, máy mài, cưa... được chế lại theo cách riêng trước khi sử dụng. Ngày nay, đã có máy cưa, máy mài hiện đại hơn để hỗ trợ nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh nhưng người thợ vẫn cần chế lại tùy theo mục đích sử dụng. 

Công việc này không chỉ đòi hỏi sự sáng tạo, khéo léo mà còn đòi hỏi cả tính kiên trì, bền bỉ. Quy trình chế tác than vất vả, bụi bặm nếu không có lòng đam mê yêu nghề thì khó ai theo được. Từ những viên than thô ráp, chỉ có những nghệ nhân mới đủ tài, đủ sức để thổi hồn cho chúng trở nên đẹp lung linh. 

Trải qua nhiều thăng trầm, sản phẩm mỹ nghệ than đá chứa đựng các giá trị khác biệt, ẩn chứa các nét tinh hoa và bản sắc riêng biệt của loại “vàng đen” Quảng Ninh. Với giá trị sẵn có, điêu khắc than đá trở thành món quà kỷ niệm ấn tượng cho khách du lịch Quảng Ninh.

>>Xem thêm: Du lịch Quảng Ninh: Gợi ý điểm đến – đặc sản nổi tiếng – nơi ở cho hành trình du ngoạn khám phá vùng đất di sản

2. Các làng nghề truyền thống khác ở Quảng Ninh 

Ngoài nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh, ở đây còn có nhiều làng nghề truyền thống khác, thu hút đông đảo lữ khách thập phương.
 

2.1. Làng nghề nuôi trai cấy ngọc ở Vân Đồn

Huyện Vân Đồn là nơi sinh sống của 4 loài ngọc trai: trai Mã Thị, trai Cánh Dài, trai Vỏ Dày và trai Jamson. Đây đều là những loài trai ngọc quý, có giá trị cao. Trước đây, nghề nuôi cấy ngọc trai làm theo thủ công nên hiệu quả kinh tế chưa cao. Hiện tại khi áp dụng kỹ thuật theo phương pháp khoa học tiên tiến, việc chăm sóc trai dễ dàng hơn. 

Hiện nay, ở Vân Đồn có 3 doanh nghiệp nuôi trai cấy ngọc, được thu hoạch quanh năm. Ngọc trai Vân Đồn nổi tiếng có màu sắc sang trọng, sáng, đẹp mắt. Khách du lịch tới đây đừng quên thăm quan các ngư trường, tìm hiểu quy trình nuôi cấy ngọc trai và mua các sản phẩm từ ngọc trai đầy chất lượng mang về làm quà. 
 

2.2. Làng nghề đan ngư cụ Hưng Học

Làng nghề đan ngư cụ Hưng Học là làng nghề cổ, đã có hàng trăm năm tuổi. Sản phẩm của Hưng Học nổi tiềng bền, đẹp với nguyên liệu lấy từ tre, nứa rừng già Vàng Danh (Uông Bí) và Hoành Bồ (Hạ Long). 

Trong tất cả thì đan thuyền nan được người trong nghề đánh giá là vất vả nhất, chất lượng sản phẩm còn bị phụ thuộc nhiều vào thời tiết. Từng một thời hưng thịnh nhưng đến nay, nghề đan ngư cụ Hưng Học đứng trước nguy cơ mai một nhưng vẫn có những người tâm huyết, bám trụ duy trì nghề. 

Trên đây là thông tin về nghề mỹ nghệ than đá ở Quảng Ninh cho bạn và gia đình tham khảo. Theo dõi Du lịch Việt Nam để cập nhật thêm nhiều điểm đến mới cùng kinh nghiệm vi vu hữu ích trong chuyến đi sắp tới của mình nhé. 

Yến Yến