Ô nhiễm không khí và hệ hô hấp đô thị

Các chất ô nhiễm không khí chính bao gồm bụi mịn PM2.5, PM10, các khí độc hại như SO2, NO2, CO… Ô nhiễm không khí kéo dài nguy cơ gây ra các bệnh hô hấp, tim mạch, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe.

Tình trạng ô nhiễm không khí đáng báo động

Theo số liệu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), 4,2 triệu người tử vong mỗi năm do tiếp xúc với ô nhiễm không khí; 3,8 triệu người tử vong mỗi năm do tiếp xúc với khói bếp và nhiên liệu bẩn. 91% dân số thế giới sống ở những nơi có chất lượng không khí vượt quá giới hạn cho phép.

Tại Việt Nam, có những thời điểm, Hà Nội bị xếp hạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng. Đầu năm 2025, ứng dụng đo chỉ số chất lượng không khí IQAir xếp Hà Nội là thành phố ô nhiễm nhất thế giới với chỉ số chất lượng môi trường không khí (giá trị AQI) ở ngưỡng cao, như ngày 7/1/2025 là 272 - mức tím, ngày 8/1/2025 là 219 - mức tím..., rất có hại cho sức khỏe.

Ô nhiễm không khí tại TP HCM cũng ngày càng trầm trọng, đặc biệt vào mùa khô. Chất lượng không khí xuống cấp nghiêm trọng do nồng độ các chất ô nhiễm vượt quá giới hạn cho phép. Nguồn phát sinh bụi mịn và khí độc tại TP HCM tập trung chủ yếu từ các loại phương tiện cơ giới sử dụng nhiên liệu hóa thạch – đặc biệt là xe máy cũ, xe tải nhẹ và xe buýt diesel

Ô nhiễm không khí kéo dài đe dọa nghiêm trọng đến sức khỏe người dân. Các vấn đề liên quan đến ô nhiễm bao gồm bệnh về đường hô hấp, tim mạch, ung thư phổi... cũng gia tăng rõ rệt trong thời gian gần đây.

Ô nhiễm không khí gây nhiều bệnh - Ảnh minh họa

Gây bệnh hô hấp, đột quỵ, tim mạch

PGS.TS.BS Vũ Văn Giáp, Tổng thư ký Hội Hô hấp Việt Nam, Phó giám đốc Bệnh viện Bạch Mai cảnh báo, ô nhiễm không khí ảnh hưởng đến hệ hô hấp đầu tiên. Bệnh nhân có thể có các triệu chứng xuất hiện ngay do kích ứng đường hô hấp tại chỗ như ho, đau rát họng, ngạt mũi, chảy mũi, triệu chứng giả cúm.

Tiếp xúc lâu dài có thể dẫn đến các hậu quả khó hồi phục hơn như các bệnh lý viêm đường thở, viêm phế quản, khởi phát cơn hen cấp, suy giảm chức năng phổi, tăng nguy cơ nhiễm trùng đường hô hấp, xơ phổi và khí phế thũng.

Phụ nữ mang thai tiếp xúc với không khí ô nhiễm kéo dài có thể dẫn tới giảm chức năng phổi của trẻ sinh ra sau này.

Theo WHO, ô nhiễm không khí được coi là kẻ giết người thầm lặng. Ước tính có khoảng 30% các trường hợp tử vong do ung thư phổi có liên quan đến ô nhiễm không khí. Tương tự, tỷ lệ đột quỵ não cũng như các bệnh lý về tim mạch chiếm khoảng 25%. Riêng đối với bệnh lý hô hấp, các đối tượng bị ảnh hưởng sẽ nhiều hơn, ước tính khoảng 43% các trường hợp tử vong do các bệnh lý hô hấp có liên quan đến ô nhiễm không khí.

PGS.TS.BS Vũ Văn Giáp cho biết, khi chất lượng không khí kém, khói bụi trong môi trường nhiều, người ảnh hưởng rõ rệt nhất là những bệnh nhân có sẵn bệnh lý về hô hấp. Người bệnh sẽ thấy khó thở, ho nhiều, kèm theo tức nặng ngực và các dấu hiệu của đợt cấp sẽ xuất hiện. Các nghiên cứu cho thấy, thời điểm thời tiết khắc nghiệt hoặc có ô nhiễm không khí cao, tần suất bệnh nhân nhập viện do các căn nguyên về hô hấp và tim mạch tăng cao hơn.

Lời giải cho bài toán không khí sạch

Theo luật sư Nguyễn Trọng Hòa (Đoàn Luật sư TP HCM), Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 chính thức có hiệu lực từ 1/1/2022, song nhiều vấn đề liên quan đến ô nhiễm không khí ở các đô thị vẫn chưa tìm được lời giải thỏa đáng về mặt pháp lý. Những quy định hiện hành tuy đã có chuyển biến tích cực, nhưng vẫn còn khoảng cách khá xa giữa luật và thực tế cuộc sống của người dân.

“Hiện chưa có quy định buộc các địa phương phải công khai chỉ số chất lượng không khí theo thời gian thực. Các nguồn phát thải nhỏ lẻ như phương tiện cũ, công trình xây dựng, bếp than tổ ong… hầu như không bị kiểm soát”, luật sư Nguyễn Trọng Hòa nêu thực trạng.

Cũng theo luật sư Hòa, Nghị định 08/2022/NĐ-CP hướng dẫn thi hành Luật Bảo vệ môi trường đã ban hành nhiều quy định kỹ thuật, trong đó yêu cầu một số dự án lớn phải lắp đặt hệ thống quan trắc không khí tự động, liên tục. Nhưng phần lớn nguồn ô nhiễm không khí tại các đô thị hiện nay lại đến từ những hoạt động nhỏ, phân tán nằm ngoài đối tượng điều chỉnh của các quy định này.

“Doanh nghiệp nhỏ, hộ gia đình, phương tiện giao thông… gần như không có chế tài yêu cầu giám sát hoặc xử lý khí thải. Cộng thêm việc dữ liệu quan trắc không được công khai kịp thời, người dân không có khả năng giám sát chất lượng không khí xung quanh mình”, luật sư Hòa nói.

Với Nghị định 45/2022/NĐ-CP, Chính phủ đã nâng mức xử phạt các hành vi gây ô nhiễm không khí, có thể lên đến 1 tỷ đồng với hành vi xả khí thải vượt quy chuẩn. Tuy nhiên, theo giới chuyên môn, việc xử phạt chủ yếu chỉ thực hiện được khi phát hiện vi phạm, vốn không dễ dàng.

“Thanh tra môi trường cấp cơ sở rất mỏng, trong khi vi phạm chủ yếu đến từ những nguồn nhỏ, phân tán – xe máy cũ, bếp than tổ ong, đốt rác tự phát… Những hành vi này rất khó kiểm tra, phát hiện thường xuyên, dẫn đến pháp luật không phát huy được hiệu quả răn đe”, luật sư Hòa nhận định.

Một vấn đề được giới luật sư đặc biệt quan tâm là người dân, dù hít thở trong môi trường ô nhiễm hàng ngày, nhưng gần như không có cơ sở pháp lý để khiếu nại, đòi bồi thường thiệt hại.

“Không có quy định cụ thể về việc giám định sức khỏe do ô nhiễm không khí, không xác định được đối tượng gây ô nhiễm, càng không có cơ chế khởi kiện tập thể. Người dân hoàn toàn bị động”, luật sư Hòa phân tích.

Theo ông, dù Hiến pháp 2013 (Điều 43) quy định rõ, người dân có quyền được sống trong môi trường trong lành, nhưng trong trường hợp ô nhiễm không khí, quyền này hiện chưa có cơ chế thực thi hiệu quả.

Trước thực trạng trên, luật sư Nguyễn Trọng Hòa đề xuất cần sớm ban hành một đạo luật riêng về không khí sạch tương tự mô hình của nhiều nước phát triển.

“Luật Không khí sạch cần xác định rõ tiêu chuẩn không khí theo từng vùng, trách nhiệm của các bên phát thải, quyền tiếp cận dữ liệu của người dân, cơ chế bồi thường nếu bị ảnh hưởng”, luật sư nói.

Bên cạnh đó, có thể cho phép các tổ chức xã hội, trường đại học thiết lập hệ thống quan trắc độc lập để giám sát chéo dữ liệu không khí với cơ quan nhà nước. Đồng thời công khai chỉ số chất lượng không khí theo giờ và theo địa phương, giúp người dân chủ động phòng tránh.

Luật sư cũng nhấn mạnh, cần bổ sung quy định về khởi kiện đại diện nhóm vào Bộ luật Tố tụng Dân sự, tạo điều kiện thuận lợi cho cộng đồng khởi kiện trong các vụ việc môi trường quy mô lớn, cùng với việc tăng cường trách nhiệm của chính quyền địa phương trong việc công bố tình trạng ô nhiễm, xây dựng kế hoạch kiểm soát và xử lý kịp thời các điểm nóng ô nhiễm kéo dài.

Ô nhiễm không khí không chỉ gây hại cho phổi, tim mạch, mà còn tác động đến sự phát triển toàn diện của cộng đồng dân cư đô thị. Tuy nhiên, nếu pháp luật không kịp thời điều chỉnh, người dân sẽ không có công cụ nào để bảo vệ chính mình.

“Chúng ta cần một hệ thống pháp lý mạnh mẽ hơn, thực chất hơn – để bảo vệ không chỉ môi trường, mà cả sự an toàn của người dân”, luật sư Hòa nói.