Trồng nấm rơm cho hiệu quả kinh tế cao tại HTX Green Farm, Cần Thơ. (Ảnh: LS)Từ phụ phẩm bị đốt bỏ đến nguồn lực kinh tế tuần hoàn
Sau khi thu hoạch xong vụ lúa thu đông, ông Trần Văn Mến (xã Trường Thành, TP. Cần Thơ) gom rơm bán cho hộ trồng nấm. Mỗi hecta rơm rạ, ông Mến được khoảng 1 đến 1,5 triệu đồng. Việc bán lại phụ phẩm rơm rạ là cách làm mới, thay vì đốt truyền thống, giúp hộ ông Mến và một hộ gia đình xã có thêm thu nhập.
Bà Phạm Thị Minh Hiếu, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Cần Thơ, cho biết: Thực tế, các mô hình kinh tế tuần hoàn từ rơm, ở một số hợp tác xã tại Cần Thơ đã ghi nhận những điểm tích cực, nhờ sự kết hợp giữa công nghệ phù hợp, tổ chức thực hiện mô hình tốt và hỗ trợ chính sách. Các mô hình này tạo việc làm cho hàng trăm lao động và giúp nông dân tăng thu nhập trên 10%.
Tuy nhiên, tính toán của Cục Trồng trọt và BVTV (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), mỗi năm ĐBSCL sản xuất khoảng 24 – 25 triệu tấn lúa, đồng nghĩa với việc tạo ra khoảng 24 triệu tấn rơm rạ. Tuy nhiên, hiện mới chỉ 20–30% được thu gom, phần lớn còn lại bị đốt ngay tại đồng ruộng, gây ô nhiễm không khí, thoái hóa đất và lãng phí nguồn tài nguyên giá trị.
Theo các chuyên gia của Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI), rơm rạ nếu được xử lý đúng kỹ thuật có thể giúp giảm đến 3 tấn CO2 tương đương mỗi hecta, đồng thời phân hữu cơ từ rơm còn giúp tăng năng suất lúa 10–15%. Đây là lợi ích kép vừa mang lại hiệu quả kinh tế vừa góp phần bảo vệ môi trường, giảm áp lực phát thải.
Ngoài ra, giải pháp công nghệ ứng dụng số EasyFarm đang mở ra hướng tiếp cận mới khi kết nối nông dân với dịch vụ cuốn rơm và thị trường tiêu thụ. Hơn 2.000 nông dân đã tham gia thử nghiệm, hình thành nền tảng giao thương minh bạch, giúp nông dân bán rơm trực tiếp cho doanh nghiệp và tăng thu nhập sau mỗi vụ thu hoạch.
TS. Robert Caudwell, Trưởng đại diện IRRI tại Việt Nam, nhấn mạnh: “Đã đến lúc thay đổi tư duy rơm rạ không phải là thứ cần xử lý, mà là nguồn lực cần khai thác”.
Theo TS. Robert Caudwell, rơm rạ có thể trở thành nguyên liệu để sản xuất phân compost, vật liệu sinh học, viên nén năng lượng, nấm rơm hay thức ăn chăn nuôi – những ngành hàng tạo giá trị kinh tế rõ rệt.
Thep kết quả nghiên cứu từ RiceEco do TS Nguyễn Hồng Tín (Đại học Cần Thơ) công bố, rơm rạ hiện chủ yếu phục vụ trồng nấm (17,9%), chăn nuôi (5,9%) và trồng màu. Trồng nấm đang đem lại lợi nhuận lớn nhất - ước đạt 6.671 tỷ đồng mỗi năm. Tuy nhiên, chuỗi giá trị vẫn còn phân mảnh, thiếu tiêu chuẩn chất lượng, thiếu hạ tầng logistics và chưa có thị trường giao dịch chính thống.
Mỗi năm ĐBSCL phát sinh khoảng 24 triệu tấn rơm rạ, nếu có hướng xử lý tốt thì rơm rạ có thể tạo ra giá trị kinh tế lớnTừ kinh nghiệm thực tiễn đã áp dụng thành công tại doanh nghiệp, ông Chủ tịch Huỳnh Văn Thòn, Chủ tịch Tập đoàn Lộc Trời cũng khẳng định, nếu được thu gom đúng quy trình, rơm rạ hoàn toàn có thể trở thành nguồn thu đáng kể cho nông dân.
“Hầu hết bộ phận của cây lúa đều có thể trở thành sản phẩm giá trị cao nếu được chế biến bằng công nghệ hiện đại, biến phụ phẩm thành tài nguyên kinh tế”, ông Thòn nói.
Cần hoàn thiện tiêu chuẩn cụ thể để rơm rạ thành “mỏ sinh khối”
Ông Lê Đức Thịnh Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cho biết, ĐBSCL - vựa lúa lớn nhất cả nước đang từng bước chuyển mình mạnh mẽ theo hướng nông nghiệp xanh, sinh thái, tuần hoàn và hữu cơ, giúp nông dân giảm chi phí, tăng lợi nhuận, thích ứng với biến đổi khí hậu.
Trong bối cảnh Chính phủ theo đuổi mục tiêu Net Zero 2050 và triển khai Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao phát thải thấp, quản lý rơm rạ đã trở thành trụ cột chiến lược của chuyển đổi xanh. Nếu không xử lý tốt, mục tiêu giảm phát thải của ngành lúa gạo sẽ khó đạt được.
Từ góc độ chính sách, ông Thịnh cho rằng, cần sớm công nhận rơm rạ là tài nguyên sinh khối, ban hành tiêu chuẩn – quy chuẩn kỹ thuật về thu gom, bảo quản, vận chuyển và tái sử dụng, nhằm tạo hành lang pháp lý cho thị trường rơm rạ phát triển bền vững.
Song song đó là yêu cầu tổ chức lại chuỗi giá trị, với vai trò trung tâm của hợp tác xã. Các hợp tác xã có thể cung cấp dịch vụ cơ giới hóa thu gom, hình thành điểm tập kết và liên kết với doanh nghiệp chế biến phân hữu cơ, than sinh học (biochar), viên nén năng lượng… để bảo đảm nguồn cung ổn định, chia sẻ giá trị và nâng cao thu nhập cho nông dân.
Một trong những giải pháp then chốt là tích hợp cơ chế tín chỉ carbon. Việc xây dựng hệ thống đo đạc – báo cáo – thẩm định (MRV) cho rơm rạ, sẽ tạo điều kiện để đưa phụ phẩm này vào thị trường carbon, mở ra nguồn lợi kinh tế mới cho nông dân và doanh nghiệp tham gia mô hình bền vững.
Với rơm rạ sau thu hoạch, nếu được quản lý theo hướng kinh tế tuần hoàn, đây sẽ là nguồn nguyên liệu đầu vào quan trọng cho các ngành sản xuất phân hữu cơ, vật liệu sinh học, viên nén năng lượng, chăn nuôi, trồng nấm… đồng thời là kho tín chỉ carbon tiềm năng gắn với các chương trình giảm phát thải của khu vực.
