Trên SCMP, cây bút Chenfei Zhu chia sẻ về một hình thức lừa đảo mới mà giới tri thức thị trành Trung Quốc ngày nay dễ mắc phải. Người tham gia phải trả 8.000 tệ (khoảng 30 triệu) cho một khóa “đọc sách” để rồi trở nên mê muội. Dưới đây là câu chuyện của Zhu.
Trò lừa “Quốc học”
Mọi chuyện bắt đầu bằng một tin nhắn trên WeChat từ người bạn của tôi, sau khoảng thời gian dài chúng tôi không gặp mặt. Cô ấy đã rời Bắc Kinh để tìm đến một thị trấn xa xôi, yên tĩnh hơn. Những cập nhật trên mạng xã hội cho thấy cô đang ngày một đắm mình vào "quốc học" (guoxue) – tức nghiên cứu văn hóa truyền thống Trung Quốc – cùng với triết lý Phật giáo và các phương pháp tu tập tâm linh khác.
Cô nhắn: "Cậu nên tham gia nhóm đọc sách của tụi mình. Tụi mình đang nghiên cứu các cổ văn Trung Hoa. Cậu chắc chắn sẽ thích mê."
Bạn tôi khi ấy đang trải qua một giai đoạn khó khăn: kiệt sức vì công việc và cảm giác mất phương hướng trầm trọng. Tôi cảm phục nỗ lực của cô trong việc tìm kiếm một sự kết nối sâu sắc hơn. Vì tò mò và cũng vì thực lòng quan tâm, tôi đã đồng ý tham gia. Nhưng một cảm giác bất an cứ gặm nhấm trong tôi.
Trào lưu "quốc học", vốn được tô vẽ như con đường dẫn đến giác ngộ, luôn khiến tôi không thoải mái. Có điều gì đó ở nó quá ư thương mại hóa và được đóng gói một cách khéo léo.
Trong buổi họp video đầu tiên, chúng tôi được yêu cầu tự giới thiệu. Một người phụ nữ lớn tuổi, có vẻ là người đứng đầu nhóm, phát biểu sau cùng: "Thật vui khi thấy những người trẻ ở đây. Thời buổi này chẳng còn ai đọc sách nữa. Nhưng các con thì khác – các con có thời gian. Cuộc sống đâu chỉ có ăn với uống."
Lời nói của bà ẩn chứa một sự miệt thị ngấm ngầm, như thể những niềm vui rất đỗi con người lại là thứ khiến ta xao lãng khỏi những điều cao cả hơn. Như thể việc nuôi dưỡng thể xác, sẻ chia những bữa ăn, tận hưởng những thú vui bình dị – những điều giúp ta gắn kết với cuộc đời này – lại là những mục tiêu tầm thường.
Sau hai buổi nữa, tôi không thể chịu đựng thêm. Giọt nước tràn ly là một yêu cầu mới: chúng tôi phải tự ghi âm lại cảnh mình đọc to cuốn sách của người sáng lập và nộp lại để được "xem xét". Không thảo luận. Không chất vấn. Chỉ lặp lại. Họ cho rằng làm vậy sẽ giúp chúng tôi thấu hiểu sâu sắc hơn – dù chẳng ai giải thích cơ chế của nó là gì.
Là một người được đào tạo về triết học phương Tây, tôi thấy điều này cực kỳ khó chịu. Mục đích của việc đọc một tác phẩm là để phân tích, phản biện và thảo luận về các ý tưởng trong đó. Nhưng ở đây, chính những hành động ấy lại bị nghiêm cấm. Tôi nói với bạn rằng tôi muốn rời nhóm. Cô ấy đáp cần phải hỏi ý kiến "cấp trên" trước. Chỉ riêng câu trả lời đó đã nói lên tất cả.
Sau đó, cô ấy chuyển lời nhắn từ người phụ nữ lớn tuổi kia: "Con có đầy kiến thức, nhưng thiếu trí tuệ." Tôi đã điên tiết. Hàm ý quá rõ ràng: việc tôi từ chối tuân phục không phải là một sự bất đồng có lý trí, mà là một khiếm khuyết về mặt tâm linh. Tôi đã phản hồi, giải thích tại sao phương pháp của họ lại vô lý, tại sao tôi không chấp nhận kiểu học tập này và tại sao tư duy phản biện lại là điều cốt lõi.
Bạn tôi phớt lờ tin nhắn của tôi. Tôi rời nhóm nhưng vẫn để mắt đến cái gọi là "nhóm đọc sách" ấy. Vài tháng sau, nó tan rã vì các thành viên lần lượt bỏ đi. Có lẽ họ cũng nhận ra sự lố bịch của nó. Bạn tôi đăng bài trên mạng xã hội, tỏ ra vô cùng đau buồn. Ngay sau đó, tôi nhận thấy một sự thay đổi trong các bài đăng của cô.
Những khóa học giá 30 triệu
Cô bắt đầu quảng bá các buổi hội thảo – những khóa tu nghiệp kéo dài hai đến ba ngày do tổ chức này điều hành, có giá khoảng 8.000 nhân dân tệ mỗi khóa. Học viên phải tự chi trả tiền ăn ở và đi lại. Những sự kiện này diễn ra vài tháng một lần, và bạn tôi không bỏ lỡ một buổi nào. Tôi chưa bao giờ hỏi thẳng cô ấy về chuyện này; khoảng cách giữa chúng tôi đã quá lớn.
Về nhân vật sáng lập, đó là một người đàn ông trạc tứ tuần hoặc ngũ tuần với vẻ ngoài tự tin, được định vị là trung tâm tri thức và tinh thần của toàn bộ tổ chức. Ông đã viết nhiều cuốn sách, vài cuốn đầu là tự xuất bản. Ông ta cóp nhặt từ cổ văn Trung Hoa và kinh điển Phật giáo, triết lý yoga và Ấn Độ giáo, rồi tổng hợp chúng lại thành một thứ mà ông ta gọi là hệ thống tư tưởng mới mang tính cách mạng. Theo ông ta, quá trình hiện đại hóa và Tây phương hóa đã đầu độc sự phát triển trí tuệ và tinh thần của Trung Quốc.
Trong hàng trăm giờ video miễn phí, ông ta độc thoại về "triết học khoa học đời sống" – một thuật ngữ do chính ông ta tạo ra để phân biệt giáo lý của mình với tư tưởng truyền thống Trung Hoa và triết học phương Tây, những thứ mà ông ta thẳng thừng bác bỏ. Ông ta tự nhận mình là người canh tân cho trí tuệ cổ điển Trung Hoa, mang đến một hệ thống được cho là chân thực và hiệu quả hơn để định hướng cuộc đời.
Tôi đã cố gắng liên lạc với bạn mình. Tôi gửi cho cô ấy những bài báo về dấu hiệu cảnh báo của các giáo phái – cách chúng cô lập tín đồ, tạo ra ngôn ngữ nội bộ khép kín và đòi hỏi sự phục tùng tuyệt đối. "Chuyện này khác," cô ấy khăng khăng. "Cậu không hiểu đâu."
Điều tôi hiểu là đây là một phần của sự chuyển dịch tinh vi nhưng không thể phủ nhận đang diễn ra ở Trung Quốc, đặc biệt trong tầng lớp trung lưu thành thị có học. Sau ba thập kỷ chuyển mình kinh tế và hiện đại hóa, nhiều người đang bơ vơ về mặt tinh thần, không ngừng trăn trở và hoang mang không biết neo giữ giá trị của mình vào đâu giữa một thế giới đầy biến động.
Hiện tượng này không chỉ có ở Trung Quốc – tại các quốc gia như Nhật Bản và Hàn Quốc, cảm giác rằng những lời hứa hẹn của thời hiện đại chỉ là sáo rỗng cũng ngày một lan rộng.
Cái gọi là sự phục hưng "quốc học" thực chất chưa bao giờ hướng đến một cuộc phục hưng về trí tuệ hay tâm linh. Nó đã bị thương mại hóa, đóng gói trong những biểu tượng quen thuộc của văn hóa Trung Hoa – nào là áo choàng, hương trầm, cổ văn – và bị lược bỏ hết những gì phức tạp và mâu thuẫn.
Nó chẳng khác gì một chốn nương náu về văn hóa, một cách để bám víu vào thứ gì đó có vẻ chân thực và ý nghĩa trong một thế giới mà những giá trị cũ đã sụp đổ còn giải pháp mới thì lại quá đỗi mong manh.
Đó là một cuộc tìm kiếm trong tuyệt vọng, và chính sự tuyệt vọng ấy khiến con người trở nên yếu đuối trước những hệ thống hứa hẹn chữa lành nhưng lại đòi hỏi sự quy phục. Nhiều người không thực sự tìm kiếm sự thông thái, mà chỉ tìm một nơi để thuộc về.
Đã lâu rồi tôi không nói chuyện với bạn mình. Có lẽ sẽ không bao giờ nữa. Nhưng tôi vẫn dõi theo, tự hỏi liệu một ngày nào đó cô ấy có nhận ra những gì tôi thấy hay không – trước khi tất cả trở nên quá muộn.
