Lịch sử nhân loại không thiếu những câu chuyện về việc di tích phải “chiến đấu” với nước để tồn tại. Từ những thử thách ấy, nhiều quốc gia đã viết nên các kỳ tích trong công cuộc cứu vãn di sản bị ngập nước, mở ra những bài học quý giá cho công tác bảo tồn.
Ai Cập
Một trong những ví dụ nổi bật nhất là Ai Cập, với chiến dịch di dời quần thể đền Abu Simbel vào thập niên 1960. Khi đập Aswan High Dam chuẩn bị khởi công, toàn bộ khu vực thung lũng sông Nile sẽ bị ngập trong nước hồ Nasser khổng lồ. Hai ngôi đền đá đồ sộ được tạc vào vách núi từ thời Pharaoh Ramses II có nguy cơ biến mất vĩnh viễn. Để cứu chúng, UNESCO đã khởi động một dự án quốc tế chưa từng có: cắt toàn bộ ngôi đền thành hơn một nghìn khối đá nặng hàng chục tấn, đánh số, di chuyển lên cao 65 mét và tái dựng nguyên trạng. Dự án kéo dài suốt 5 năm, quy tụ hàng trăm kỹ sư, khảo cổ gia, và trở thành biểu tượng của tinh thần hợp tác toàn cầu trong việc bảo tồn di sản nhân loại.
Đền Abu Simbel ở Ai Cập. Ảnh: Britannica.
Thụy Điển
Ở châu Âu, Thụy Điển được xem là hình mẫu thành công trong việc bảo tồn hiện vật gỗ ngâm nước lâu năm. Con tàu chiến Vasa, chìm năm 1628 và được trục vớt vào năm 1961, là di sản quốc gia được cả thế giới ngưỡng mộ. Thay vì để con tàu khô tự nhiên – điều có thể khiến nó nứt vỡ trong vài ngày – Thụy Điển đã tiên phong áp dụng công nghệ phun dung dịch polyethylene glycol (PEG) suốt hơn 20 năm, giúp các thớ gỗ giữ nguyên cấu trúc. Ngày nay, tàu Vasa không chỉ là một kỳ quan kỹ thuật mà còn là minh chứng cho tầm nhìn dài hạn, đầu tư bền bỉ và sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa khoa học và văn hóa trong bảo tồn di sản.
Con tàu Vasa của Thụy Điển. Ảnh: Mares - Scuba Diving Blog.
Nhật Bản
Ở châu Á, Nhật Bản là quốc gia đi đầu trong việc ứng dụng công nghệ cao để theo dõi và cứu di tích bị ngập nước hoặc có nguy cơ sụt lún. Các đền chùa cổ tại vùng Nara và Kyoto được trang bị cảm biến theo dõi độ ẩm, chuyển động đất nền và áp lực nước ngầm, giúp giới chuyên môn kịp thời phát hiện biến dạng để can thiệp. Nhật Bản cũng đã áp dụng công nghệ quét laser 3D và mô hình kỹ thuật số để lưu trữ chính xác cấu trúc di tích, phòng trường hợp thiên tai hoặc ngập lụt gây hư hại. Với họ, việc bảo tồn không chỉ là “giữ nguyên vật thể”, mà còn là bảo đảm khả năng phục hồi trong tương lai dựa trên dữ liệu số.
Trung Quốc
Một ví dụ đặc biệt khác đến từ Trung Quốc, với việc di dời hàng loạt di tích quanh hồ Tam Hiệp. Dự án đập Tam Hiệp khiến hơn 1.300 di tích có nguy cơ bị nhấn chìm. Trung Quốc đã kết hợp biện pháp di dời vật lý, xây đê bao và tái hiện kỹ thuật số để bảo tồn giá trị lịch sử. Dù vẫn còn nhiều tranh cãi, đây là một nỗ lực quy mô lớn thể hiện quyết tâm không để di sản mất đi trong quá trình phát triển hạ tầng.
Những thành công trên đều có điểm chung: sự đầu tư nghiêm túc về công nghệ, kế hoạch dài hạn và phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, giới khoa học và cộng đồng quốc tế. Từ đó, Việt Nam hoàn toàn có thể rút ra nhiều bài học thiết thực.
Việt Nam
Thứ nhất, Việt Nam cần xem việc ứng dụng khoa học và công nghệ là trụ cột trong bảo tồn, thay vì chỉ dựa vào biện pháp tu bổ truyền thống. Quét 3D, xây dựng bản sao kỹ thuật số, và theo dõi bằng cảm biến môi trường có thể giúp xác định sớm các nguy cơ hư hại. Thứ hai, cần đào tạo đội ngũ chuyên gia liên ngành, kết hợp khảo cổ học, vật liệu học và kỹ thuật môi trường – điều mà các nước tiên tiến đã thực hiện từ lâu. Thứ ba, việc hợp tác quốc tế nên được thúc đẩy mạnh mẽ hơn, không chỉ để học hỏi công nghệ mà còn để tranh thủ nguồn vốn và kinh nghiệm quản lý di sản từ các tổ chức như UNESCO hay JICA.
Tháp Chăm Phú Diên ở Huế bị ngập nước nhiều ngày trong đợt lũ lụt lịch sử năm 2025 là lời nhắc nhở về tính mong manh của những di sản ngàn năm. Với điều kiện khí hậu ẩm, mạng lưới sông ngòi dày đặc và địa tầng thường xuyên biến động, các di tích ven biển hoặc vùng trũng đều tiềm ẩn nguy cơ bị ngập, sụt hoặc xói lở. Nếu không có chiến lược bảo tồn chủ động, nhiều di sản có thể mất đi trước khi kịp được nghiên cứu đầy đủ.
