Bí mật xấu xí đằng sau iPhone 17

Khi Apple giới thiệu iPhone 17 với ánh đèn sân khấu rực rỡ, thế giới như bị cuốn vào một bữa tiệc công nghệ. Thế nhưng, đằng sau lớp vỏ kim loại sáng bóng của chiếc iPhone 17 mới nhất là một bí mật đã cũ mèm và xấu xí: hệ thống bóc lột sức lao động tại nhà máy sản xuất khổng lồ của Foxconn ở Trịnh Châu, Trung Quốc.

Trong khi Apple tiếp tục thu về lợi nhuận khổng lồ, thì những người trực tiếp lắp ráp thiết bị này vẫn đang phải vật lộn với những điều kiện làm việc bấp bênh và thiếu công bằng một cách có hệ thống.

Lạm dụng

Một cuộc điều tra chuyên sâu kéo dài sáu tháng của tổ chức China Labor Watch (CLW) đã phơi bày những vi phạm cốt lõi vẫn tồn tại, bất chấp những lời cam kết cải thiện liên tục từ Apple trong suốt thập kỷ qua.

Theo điều tra mới nhất của CLW, hơn một nửa trong số 200.000 công nhân tại Foxconn Trịnh Châu vào mùa cao điểm là lao động thời vụ, mặc dù luật lao động Trung Quốc giới hạn tỷ lệ này ở mức 10%. Họ được tuyển dụng thông qua các công ty môi giới, bị giữ lại một phần lương để ngăn việc bỏ việc giữa mùa cao điểm và gần như không được hưởng các quyền lợi cơ bản như bảo hiểm y tế, chế độ thai sản hay hưu trí.

Tỷ lệ này không chỉ vi phạm nghiêm trọng luật pháp Trung Quốc mà còn giúp Foxconn né tránh trách nhiệm cung cấp các phúc lợi cơ bản như bảo hiểm xã hội, nghỉ ốm có lương hay nghỉ lễ.

Bất chấp điều đó, Foxconn vẫn áp dụng cơ chế này để linh hoạt điều chỉnh nhân lực theo yêu cầu sản xuất của Apple, nhưng đồng thời đẩy người lao động vào cảnh bất ổn. Họ chỉ được coi là những "bánh răng tạm bợ" trong một cỗ máy khổng lồ, dễ dàng bị thay thế khi không còn cần thiết.

"Mặc dù Apple đã nhiều lần cam kết cải thiện điều kiện làm việc trong thập kỷ qua, cuộc điều tra của chúng tôi nhận thấy các vấn đề cốt lõi về lao động vẫn còn tồn tại", Li Qiang, nhà sáng lập CLW và là tác giả của báo cáo được công bố mới đây, cho biết. "Chuỗi cung ứng của Apple vẫn phụ thuộc vào lực lượng lao động khổng lồ, dễ bị thay thế".

Để đáp ứng nhu cầu sản xuất khổng lồ trước khi ra mắt những sản phẩm như iPhone 17, guồng quay công việc tại Foxconn bị đẩy lên mức quá tải.

Các báo cáo chỉ ra rằng nhiều công nhân phải làm việc 60 giờ/tuần, thậm chí lên đến 75 giờ đối với một số người, vượt xa giới hạn pháp lý. Mặc dù Foxconn phủ nhận việc ép buộc, nhưng thực tế công nhân buộc phải làm thêm giờ liên tục mới có thể kiếm được mức lương đủ cạnh tranh trong ngành sản xuất.

Báo cáo từ CLW (năm 2019 và 2023) cũng cho thấy việc làm thêm giờ vượt quá giới hạn tối đa 36 giờ/tháng theo luật Trung Quốc là chuyện phổ biến, với nhiều công nhân phải làm thêm 100 giờ/tháng vào mùa cao điểm.

Mức lương cơ bản tại đây chỉ là 2.100 Nhân dân tệ/tháng (7 triệu đồng), tương đương mức lương tối thiểu tại Hà Nam, nhưng công nhân bị hấp dẫn bởi các khoản tiền thưởng đăng ký lên tới gần 10.000 Nhân dân tệ.

Tuy nhiên, khoản tiền này không được thanh toán ngay lập tức mà bị giữ lại từ ba đến bốn tháng như một công cụ đòn bẩy để ngăn chặn công nhân nghỉ việc trong giai đoạn sản xuất cao điểm. Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn mà trong đó công nhân bị mắc kẹt bởi lời hứa hẹn tiền thưởng.

Thậm chí theo Financial Times (FT), mức thu nhập trên mỗi giờ làm có thể xuống tới 12 nhân dân tệ (44 nghìn đồng), thấp hơn nhiều so với hình ảnh "công việc công nghệ cao" mà thế giới vẫn tưởng tượng, buộc họ phải tăng ca để đủ sống.

Một công nhân đã làm việc tại nhà máy hơn một tháng chia sẻ với FT rằng cô thường làm thêm hai tiếng rưỡi mỗi ngày, sáu hoặc bảy ngày một tuần.

"Một số quản lý có thái độ không tốt", cô nói. "Chúng tôi làm việc chăm chỉ, nhưng họ cứ thúc ép và gây áp lực cho chúng tôi."

Báo cáo cũng hé lộ tình trạng phân biệt trong tuyển dụng. Các ứng viên từ những dân tộc thiểu số thường bị hệ thống từ chối ngay từ vòng nộp hồ sơ. Phụ nữ mang thai bị loại bỏ bằng những cuộc kiểm tra sức khỏe bắt buộc, bao gồm cả chụp X-quang, vốn được coi là rào cản gián tiếp để ngăn họ tiếp cận công việc.

"Foxconn không có chính sách rõ ràng nào cấm người dân tộc thiểu số. Nhưng nếu bạn nộp đơn xin việc của họ lên ứng dụng tuyển dụng của họ, đơn sẽ bị từ chối", nguồn tin của FT cho hay.

Đằng sau sự kiểm soát đó là nỗi ám ảnh về "sự ổn định" trong nhà máy, nơi từng chứng kiến những vụ tự tử tập thể, đình công và bất ổn xã hội. Foxconn chọn cách siết chặt tuyển dụng và quản lý hơn là giải quyết tận gốc các vấn đề về điều kiện làm việc và nhân quyền.

Vào cuối năm 2022, nhà máy Trịnh Châu đã xảy ra biểu tình quy mô lớn của công nhân liên quan đến các biện pháp kiểm soát COVID-19 nghiêm ngặt ("quản lý vòng kín"), điều kiện sinh hoạt tồi tệ, và đặc biệt là tranh chấp về tiền lương và tiền thưởng đã hứa hẹn. Các video cho thấy công nhân đụng độ với cảnh sát và nhân viên an ninh.

Lời hứa chưa trọn vẹn

Ở một khía cạnh khác, tờ FT đã phỏng vấn công nhân và xác nhận một số cáo buộc, nhưng cũng ghi nhận rằng điều kiện tại Foxconn được đánh giá là tốt hơn so với các nhà sản xuất địa phương khác (có điều hòa, nước nóng, cơ sở vật chất giải trí).

nhà máy Foxconn ở Trịnh Châu

Theo FT, sự suy thoái kinh tế và tỷ lệ thất nghiệp cao của giới trẻ ở Trung Quốc đã thu hẹp lựa chọn cho người tìm việc, khiến công việc tại Foxconn trở nên hấp dẫn hơn.

Một cô gái 23 tuổi, từng được đào tạo làm giáo viên tiếng Trung, nói với FT rằng cô đã làm việc tại Foxconn được hai tháng: "Nếu tôi không tìm được việc khác, tôi có thể quay lại."

Hiện Apple đã tìm cách giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc bằng cách chuyển sản xuất sang Ấn Độ, nơi Foxconn cũng hoạt động, và đã đặt mục tiêu nội bộ là lắp ráp tất cả iPhone xuất khẩu sang Mỹ tại đây vào năm tới, nhằm đối phó việc Tổng thống Mỹ Donald Trump áp thuế quan lên Trung Quốc.

"Cuộc chiến thương mại đã tạo ra sự bất ổn lớn cho các đơn đặt hàng. Cho đến phút cuối, vẫn chưa rõ liệu Apple sẽ phân bổ sản xuất cho Ấn Độ hay các nhà máy ở Trung Quốc", nhà sáng lập Li của CLW cho biết.

Trong suốt nhiều năm qua, Apple đã nhiều lần tuyên bố cam kết với các chuẩn mực lao động và nhân quyền cao nhất. Công ty cho biết đã cử đội kiểm tra ngay sau khi CLW công bố báo cáo. Tuy nhiên những vi phạm tương tự đã được lặp lại nhiều lần, từ lao động trẻ em, giờ làm quá sức, cho tới các vụ việc đình công và tự tử.

Thực tế, mô hình kinh doanh của Apple luôn đòi hỏi tốc độ, khối lượng sản xuất khổng lồ và biên lợi nhuận cao khiến cho những lời hứa cải thiện điều kiện lao động trở nên mâu thuẫn. Apple có thể kiểm soát thiết kế và công nghệ, nhưng lại phụ thuộc gần như tuyệt đối vào Foxconn trong khâu sản xuất hàng loạt.

Li Qiang, nhà sáng lập CLW

Trong khi người tiêu dùng toàn cầu háo hức cầm trên tay iPhone 17 mới, ít ai nghĩ rằng sản phẩm này được xây dựng trên những bàn tay làm việc 60–75 giờ mỗi tuần, với đồng lương ít ỏi và tương lai bấp bênh. Đó là bí mật xấu xí của một biểu tượng công nghệ: thành công của Apple gắn liền với một lực lượng lao động "dùng rồi bỏ", nơi người lao động thường bị xếp sau lợi nhuận.

Cho đến khi Apple đưa ra những biện pháp mang tính cơ cấu và bền vững hơn thay vì chỉ dựa vào những lời hứa tạm thời, thì iPhone 17 và các thế hệ tiếp theo của nó vẫn sẽ phải mang trên mình gánh nặng của "bí mật xấu xí" này.

*Nguồn: FT, Fortune, BI